Geachte aanwezigen, beste mensen,

Welkom bij de herdenkingsbijeenkomst op het Grote Kerkhof in Deventer. 
We herdenken iedereen die in de Tweede Wereldoorlog is omgekomen. 
We herdenken onze Joodse stadsgenoten, die door de nazi’s zijn afgevoerd en vermoord, tijdens de verschrikkelijke Holocaust. 
We herdenken ook andere slachtoffers van het naziregime. 
En we herdenken alle burgers en militairen die zijn omgekomen tijdens andere oorlogen en vredesmissies sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. 

We herdenken en we eren. 

We eren de Deventenaren die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog verzetten tegen ongelijkheid en onderdrukking. 
En we eren de Canadese soldaten die onze stad en onze dorpen, hebben bevrijd in april 1945.
We zullen hun moed nooit vergeten.

Vandaag wil ik stilstaan bij de verhalen van twee bijzondere mensen. Twee mensen, die allebei een bijzondere band hebben met Deventer, en met de Tweede Wereldoorlog: Etty Hillesum en Nick Janicki. 

Ik begin met het verhaal van Etty Hillesum. 

Precies honderd jaar geleden kwam Etty (als tienjarig meisje) met haar familie in Deventer wonen. Haar vader werd rector op het stedelijk gymnasium. Na haar middelbare school ging ze in Amsterdam rechten studeren. Etty hield tijdens de Tweede Wereldoorlog een dagboek bij en schreef tientallen brieven. Ook vanuit de barakken in kamp Westerbork. Etty was een vrijgevochten, levenslustige, jonge vrouw. “Waarom is er oorlog?” vroeg Etty zich vaak af. Voorzichtig formulerend, zoekend naar woorden, schreef ze: “Misschien omdat ik en mijn buurman en iedereen niet genoeg liefde in zich heeft. En men kan de oorlog en al z’n uitwassen bestrijden door in zichzelf, dagelijks, ieder ogenblik de liefde te bevrijden en kans te geven om te leven.” 

Etty geloofde niet in traditionele vijandsbeelden. En ook niet in haat. Ze schreef: “En al zou er nog maar één fatsoenlijke Duitser bestaan, dan zou die het waard zijn in bescherming genomen te worden tegen de hele barbaarse bende en om die éne fatsoenlijke Duitser zou men dan niet zijn haat mogen uitgieten over een geheel volk.” 

Wat een wijze woorden van een nog zo jonge vrouw. 

Etty werd in 1943 in Auschwitz vermoord.
Maar de voetstappen die zij hier in Deventer heeft gezet, zijn niet uit te wissen. 
Haar woorden leven voort, via haar boeken en het monument ‘Het Verstoorde Leven’, aan de IJssel. 
Haar naam wordt door jongere generaties nog elke dag genoemd, omdat ze leerlingen zijn van het Etty Hillesum Lyceum. Een aantal van hen is ook hier aanwezig.
Deventer draagt Etty altijd in het hart, zoals zo velen van ons ook andere slachtoffers voor altijd met zich meedragen. 

Het tweede verhaal is dat van Nick Janicki. Precies een jaar geleden was hij zelf hier in levenden lijve aanwezig. En ik weet dat hij op de voet volgt wat er hier in Deventer gebeurt.

Nick maakte in 1945 deel uit van het Canadian Scottish Regiment, en was daarmee één van de bevrijders van Deventer. Nick overleefde de oorlog, maar verloor veel van zijn strijdmakkers, van zijn kameraden. En ook zijn broer. Deventer is altijd in de gedachten van Nick blijven hangen. 

Hij zet alles op alles om in mei 2025 weer over te komen uit Canada, voor de 80e bevrijdingsdag van Deventer. Wij hopen hem dan in goede gezondheid weer te mogen begroeten. 

Om de aanloop naar de 80e bevrijdingsdag te markeren, maar vooral als dank en waardering voor de inzet van Nick voor de bevrijding van Deventer, maak ik namens het gemeentebestuur bekend, dat Nick Janicki wordt ingeschreven in het Gulden Boek van Deventer en de erepenning van Deventer ontvangt.

Beste mensen, 
Twee verhalen van twee bijzondere mensen, die een bijzondere band hebben met Deventer en helaas ook met de Tweede Wereldoorlog. Laten we hun namen en de namen van al die anderen die oorlogen meemaakten, nooit vergeten.

Er blijven steeds nieuwe verhalen te vertellen over de gevolgen van oorlogsgeweld en vervolging, ook in onze gemeente. Meer oorlogsverhalen zijn te vinden op de website van het 4 mei comité van Deventer. We denken hierbij ook aan de veteranen die op vredesmissies zijn uitgezonden. Zij waagden hun leven voor de vrijheid van anderen. “Herdenken is een erezaak”, zegt veteraan Berry Diestelhof in de documentaire die we zo dadelijk gaan zien.

We leven hier in vrede. En in vrijheid. Maar vrede en vrijheid zijn nooit vanzelfsprekend. 

De oorlog in Oekraïne is akelig dichtbij. Daar komen nog steeds mensen om, burgers en militairen. Mijn gedachten gaan uit naar de Oekraïners die leven met de oorlog in hun land, maar ook met de Oekraïners die een veilige plek vonden bijvoorbeeld hier in Deventer. 

Mijn gedachten gaan ook uit naar de slachtoffers van de conflicten in het Midden-Oosten, waar veel mensen ernstig lijden en omkomen. Een oorlog, die veel emotie oproept en ons soms verdeelt, een oorlog die mensen uit elkaar drijft. Terecht is er veel verontwaardiging over het vreselijke geweld van Hamas en van het Israëlische leger. Veel onschuldige Palestijnen lijden en het antisemitisme neemt weer toe. En het ergste is dat er geen enkel zicht lijkt op een einde van dit ingewikkelde conflict.
 
Toen honderd jaar geleden Etty Hillesum als klein meisje in Deventer kwam wonen, was de Eerste Wereldoorlog achter de rug en wist zij niet dat er een Tweede Wereldoorlog zou volgen. Als jong meisje speelde zij hier op straat, ging naar school, deed alle dingen die andere kinderen ook deden. 

Laten we hopen dat ook de kinderen in Oekraïne, Israël, de Palestijnse gebieden en in andere oorlogsgebieden weer snel onbekommerd kunnen spelen en naar school kunnen gaan.